NAHÇIVAN’IN TARİHÇESİ

Ulu Önder Mustafa Kemal Atatürk’ün “Türk Kapısı”, Kazım Karabekir Paşa’nın “Şark Kapısı” olarak nitelendirdiği Nahçıvan, Kafkasya’nın en eski yerleşimlerinden biridir. Halk arasında Nahçıvan adının Nuh Peygamber’in çıktığı yer/ ilk durağı (Nuhçıxan - Nuhçıkan) anlamına geldiğine ilişkin bir inanış bulunmaktadır.

Tarih boyunca Nahçıvan, coğrafi konumu bakımından doğu ile batı, kuzey ile güney arasında önemli bir geçiş ve irtibat noktası olmuştur. Müslümanların bu coğrafyayı fethetmesinin ardından Nahçıvan, Arap Valileri, Selçuklular, Atabey İldeniz Devleti, Harzemşahlar, İlhanlılar, Timurlar, Akkoyunlular, Karakoyunlular, Safeviler ve Kaçarların idaresinde kalmıştır.

Bölge, Osmanlı-Safevi mücadeleleri boyunca el değiştirmiştir. 1747’de Nadir Şah’ın ölümünden sonra ise Aras Nehri’nin kuzeyinde ortaya çıkan Hanlıklardan biri de Nahçıvan Hanlığı olmuştur. Ancak, Kaçarlar ve Rusya arasındaki 1826-1828 savaşının ardından imzalanan Türkmençay Anlaşması ile Nahçıvan Rusya tarafından ilhak edilmiş ve 21 Mart 1828’de Nahçıvan Hanlığı’nın mevcudiyetine son verilmiştir.

Ruslar bölgede nüfus dengesini Hıristiyanlar ve Ermeniler lehine çevirecek bir iskân siyaseti uygulamış; Erivan'dan Zengezur'a doğru suni olarak yoğunluk kazandırılan Rus himayesindeki Ermeniler, Azerbaycan ile Nahçıvan'ın irtibatını İran sınırına dayanmak suretiyle kesmişlerdir.

Rusya’da Bolşevik Devrimi’nin patlak vermesinin ardından ortaya çıkan iç savaş ortamında, 22 Nisan 1918’de Güney Kafkasya Federal Cumhuriyeti ilan edilmiştir. Federal Cumhuriyet, bölge halkları arasındaki ihtilafları çözememiş, neticede 28 Mayıs 1918’de Azerbaycan Halk Cumhuriyeti (AHC) ilan edilmiştir. Bolşevik ve Ermenilerin başta Bakü olmak üzere Azerbaycan genelindeki baskı ve katliamlarıyla bunalan AHC’nin imdadına yetişen Nuri Paşa komutasındaki Kafkas İslam Ordusu 18 Eylül 1918 tarihinde Bakü’yü Bolşevik/Ermeni işgalinden kurtarmıştır.

30 Ekim 1918 tarihinde imzalanan Mondros Ateşkes Anlaşması’nın ardından Osmanlı askerleri tüm Azerbaycan’ı olduğu gibi Nahçıvan’ı da terk etmek zorunda kalmıştır. Ancak, 15. Kolordu Komutanı Kazım Karabekir Paşa’nın talimatıyla Nahçıvan’da kalan az sayıdaki Türk subayı ve askeri, yerel halk ile birlikte Ermeni tehdidine karşı kahramanca bir direniş sergilemiştir.Keza, 18 Kasım 1918 tarihinde Türk askeri makamları önderliğinde toprakları Nahçıvan arazisini de kapsayan Aras-Türk Hükümeti kurulmuştur.

Müteakip süreçte Türkiye ile Sovyetler Birliği arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla (16 Mart 1921) Nahçıvan, özerk bir yapıya sahip olması ve başka bir devlete terk edilmemesi şartıyla Azerbaycan’ın himayesine bırakılmıştır. Bu husus, Kars Antlaşması'yla (13 Ekim 1921) da teyit edilmiştir. (i)

Sovyetler Birliği tarafından Zengezur bölgesinin (Azerbaycan’la Nahçıvan arasındaki bölge) 30 Kasım 1920’de Ermenistan’a verilmesinin ardından, Nahçıvan’ın Azerbaycan’ın diğer bölgeleriyle karasal irtibatı kesilmiştir. Ermeniler, Nahçıvan’ı da ilhak etmek için gayret göstermiş ancak, Moskova ve Kars Anlaşmalarında yer alan hüküm gereği Nahçıvan, Azerbaycan bünyesinde özerk cumhuriyet olarak varlığını sürdürmüştür.

Sovyetler Birliği'nin bünyesindeki Azerbaycan'ın 1991 yılında bağımsızlığını ilan etmesiyle Nahçıvan, Azerbaycan Cumhuriyeti’nin ayrılmaz bir parçası olarak, “Özerk Cumhuriyet” statüsünü muhafaza etmiştir.

Mustafa Kemal Atatürk'ün "Türk Kapısı", Kazım Karabekir Paşa’nın “Şark Kapısı” olarak nitelediği Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti (NÖC), Türk Cumhuriyetleri arasında Türkiye’yle fiziki bağlantısı bulunan tek toprağa sahip olması nedeniyle ülkemiz için özel bir anlam ve önem taşımaktadır. Nahçıvan şehir merkezi ile Türkiye'nin Iğdır şehri arasındaki uzaklık 160 km olup Türkiye ve Nahçıvan arasında 28 Mayıs 1992’de açılan Umut Köprüsü’yle bağlanan 17 km.lik bir sınır bulunmaktadır.

Anlaşmayla, Nahçıvan’ın Azerbaycan’a bağlanması Mustafa Kemal Paşa tarafından olumlu karşılanmış ve Ankara’ya dönen Yusuf Kemal Bey “ Muhterem Paşam! Nahcıvan üzerinde elden geleni yaptık” deyince Paşa, “Yusuf Kemal Bey! Kapımız mevcudiyetini muhafaza ediyor, bizim için mühim olan budur.” cevabını vermiştir. (İbrahim Ethem Atnur, Osmanlı Yönetiminden Sovyet Yönetimine Kadar Nahçıvan: 1918-1921; Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2001; syf. 439-441.)